851 هـ.ق یـیلـده شاهـرخ وفات ایتگچ، تیموری شهزاده لر اؤرته سیده تاج- تخت دردی خروج قیلیب، یورتـده تـلاتـوپ^*باشلـه نـدی و غـیـاث الـدین مـحــمـد خــانـدانــی هم کـوپ قـطـاری وطـنـنـی ترک ایتدی. یاش علیشیر اوچون تقدیر سیناولری باشله ندی. شاهـرخ نینگ نبیره سی عبدالقاسم بابر 856 هـ.ق یـیلـده هرات تختیگه اؤتورگچ، علیشیرنینگ آته سینی سبزوارگه حاکم ایتیب تعیینـله دی. لـیـکـن آره دن کـؤپ اؤتـمه ی غیاث الدین کیچکینه دنیادن کؤز یومدی. بو پـیـتـده^*علیشیر ایندیگنه 12 یاشگه قدم قویگن ایدی. عبدالقاسم بابر علیشیر و اونینگ مکتبداش دؤستی حسیـنـنی اؤز تربیه سیگه آلدی، 860 هـ.ق یـیلـی ایسه اؤزی بیلن مشهـد گه آلیب کیتدی. کیـینچه لیک حسین بایقرا سپاهیلیک یؤلیـنی تـنــلـــه دی^*، علـیـشیـر ایسـه زمانـه نـیـنـگ " ملک الکلامی" مولانا لطفی نینگ تحسینی و حیرتیگه سزاوار بؤلگن استعداد ایگه سی بولیب ییـتیشدی. " فقیر نینگ نظملری خراسان ده شهرت تاپیب ایردی"، دیب یازه دی نوایی 862-859 هـ.ق یـیلـلر حقیده.

تقدیر علیشیر نوایی نی زمانه نینگ اولوغ و شرفلی کشیلریگه یقین قیلـدی، استاذ- مربیلیک ایتوچی ذاتلر بیلن آشنا ایتدی. 872-870 هـ.ق یـیللر علیشیر نینگ عمری اساسن سمرقند ده کیچـدی. سلـطـان حسین باقـرا هـرات نی ایگه له گـنده، علیشیر 28 یاشلی مکمل بلـیملـر ایگه سی، یورتگه تانیلگن شاعـر و تجربه لی دولت اربابی درجه سیگه یـیتیشگن ایدی.

873 هـ.ق یـیلده سلطان حسین الـتماسیـگه کؤره علیشیر نوایی سمرقـنـددن هرات گه قیته دی و رمضان هـیـتی^* مناسبـتی بیلن دؤستی شرفیگه بیـتیـلگن " هلالیه " قصیده سینی اونگه تقدیم ایته دی. حسین بایقرا علیشیرنی مهردار قیلیب تعیین له یـدی و شو پـیـتـدن شاعـرنیـنـگ ایـل خزمتـیــده گی فعـال جـد و جـهـدی باشله نه دی. کؤپ اؤتمه ی نوایی مهردارلیکـنی اؤزنینگ یقین دؤستی و فکرداشی، شاعر امیر شیهـیـم سهـیـلی گـه تاپشیره دی. " بو نازک طبع و ذکی امیر 20 یـیلدن ارتیق بایقرا غه ملازم بوله دی". لیکن بایقرا دؤستـی نینگ ناراضلیگی گه هم قره مه ی، 876 هـ.ق یـیلده  رمضانـده اونی وزیر لوازیمیگه^* تعیین له یدی و " امیر کبیر" ( " اولوغ امیر") عنوانـیـنـی بیره دی. بو لوازمده نوایی ایل^*- اولوس^* منفعـتی، شهر و مملکت آبادچیلیگی، مدنیت رونقی، عدالت طنطنه سی^* اوچون فایده له نه دی  که بولرنینگ برچه سی پـیراورد نتیجه سیده سلطان حسین دولتی نینگ برقرارلیگی و نفوذنـی تأمینله یدی.

هـرات بو دورده نهایـت کؤرکـم لـشـدی^*، خـلـق تورموشی^* یخشیله ندی، شعریات و نفایـس صنعـتلـری رواج آلدی. طـلـبـه لـر اوچـون " اخلاصیه " مدرسه سی، درویشلر اوچون " خلاصیه " خانـقـاهـی، بـیـمـارلـر اوچــون " شفائیه " شفاخانه سی، مسجد جامع یانیگه قاری خانه ( " دارلحفاظ " ) قوریلـدی. الوغ امیر نینیگ کتبخانه سیده 70دن ارتیق خطاط و مصورلر قؤل یازمه لرنی آقـقه^* کؤچیریش^*، اولرنی بدیعی بیزه ش بیلن بند ایدیـلـر. هرات ده ینه " نظامیه"، مرو ده "خسرویه " و باشقه مدرسه لر بنا ایتیلدی.   

نوایی مدرسه، شفاخانه لر قوردیریب قؤیه قالمه سدن، اولرنی کیره کلی درجه ده جهازلش، اؤز- اؤزنی تأمینلش اوچون وقف یـرلـر اجـره تـیـب^* بیریش، مدرسلر، طبـیـبـلـر و باشقه خادملر بیلن تأمینلش، اولرگه آیلیک معاش، آذوقه، کییم- باش بیلگیلشگه چه، طلبه لر نفقه سی و کتـابـلــریـگـه چـه، بـرچـه- برچه سـیـنی مکمل باشقَـریب^*، تشکیل ایتیب بیرریدی و اؤزی دایما خبر آلیب، نظارت قـیـلـیب توریشینی هم اونوتمه سدی^*. بنالر قوریلیشی طرحی بیلن بیـواسطه شوغـولـلـه نر، اوستا و شاگردلر محنتیدن باخبر بؤلیب تورریدی. شاعر اؤز حضوریگه تیز- تیز شعر، علم و صنعت اهلنی چـرله ب^*، معرفی صحبتلر اویوشتیریب^* تورر، یاش استعدادلرنی تربیت قیلیب، اولرگه شرایط یره تریدی. خاندامیر، بهزاد، واصفی و اونلب اوشبو تربیتگه نائل بولگن استعداد ایگه لری شولر جمله سیدن دیر.

شو دورایچیده علیشیر نوایی اؤز قؤلی بیلن بیرینچی دیوانی " بدایع البدایه " ( " بدیعلـیک ابتداسی" )نی توزدی. بو دیوانگه اونینگ یاشلیک و ییگـیتلیک پـیـتـلریـده یازگن 800 دن ارتیق شعری جمعـله نگن بؤلیب، شاعـر ایجادی کمالاتی نینگ بیرینچی باسـقـیـچـیـنـی^* عکس ایتـتـیره دی.

علیشیر نوایـیـگه بـغـیشلـه نگن تاریخی و علمی اثرلرده به تفصیل توصیف قیلـیـنـیـشـیـچه، 886-873 هـ.ق یـیللر علیشیر نوایی نینگ اجتماعی حیات و آبادچیلیک باره سیده گی اینگ فعال خزمت کؤرستگن یـیلـلـری بولگن. شاعر 886 هـ.ق یـیلی " وقفیه " اثرنی یازیب، اونده اؤزینینگ بناکارلیک و خیریه ایشلریگه یکون^* یـسـه ب، اؤز- اؤزیگه حساب بیرگن.

نوایی دهـقـانـچـیـلـیـک ایشلرنی یؤلگه قؤیب، جوده یخشی نتیجه لر گه ایریشگن^*. تاریخچیلرنینگ یازیشیچه، نوایی نینگ بیر کونلیک درآمدی 18 مینگ شاهرخلیک دینار مقداریده ایدی. اولوغ امیر بو درآمدنینگ کؤپ قیسمینی خیرلی ایشلرگه صرف قیلگن. تاریخچی خاند امیر نوایی قورگن 52 رباط، 20 حوض، 16 کؤپریک، بیر قنچه تؤغان^*، اریق، حمام، مسجد- مدرسه لرنی ایسله یدی. نوایی تورلی ساحه عالملریگه حامیلیک قیلیب، اؤنلب علمی رساله لر بـیـتـیـلـیـشـی گه بیـواسطه سبـبـچی بؤلـگن.

888 هـ.ق یـیلـدن علیشیر نوایـی اؤزنـیـنگ بویوک " خـمسه " اثرنی یازشگه کیریشدی^* و اونی اوچ یـیلده توگــلــله دی^*. بیـش داستانـنی اؤز ایچیگه آلگن بو اولکـن^* بدیع قاموس 50 مینگ مصرعـدن آشیق بؤلیب، نوایی نینگ برچه شعری میراثـنی دیه رلی^* یارمینی تشکیل قیله دی. " خمسه " علیشیر نوایی ایجادی^* نینگ قلبی دیر.

فارسی تیلده گی بیرینچی "خمسه " بویوک شاعـر نظامی گـنجوی (605-535 هـ.ق) تامانیدن یره تیلدی. شاعـر هیچ بیر اؤرینده اؤزنینگ " خمسه " یازگـنلیگـینی قید ایتمه یدی. نظامی وفاتـیـدن 100 یـیل اؤتیب، هـندیستان ده توغیلیب اؤسگن فارسی زبان تورک اؤغلانی خسرو دهلوی نظامی " خمسه " سیگه بـیـرینچی بؤلـیب تـتـبـع^*یازه دی و " خمسه چیلیک " عـنعـنه سینی باشله ب بیره دی. دهلوی " خمسه " سی نظامیگه عجایب شرح و اونده گی مضمونلرنینگ ینگـیـچـه تـلـقـیـنـی صـفـتـیـده اؤزنینگ هم، سلفـی نینگ هم شهرتـیـنـی عالمگه یایدی. کـیـیـنگی 15-14 میلادی ( 9-8 هـ .ش) عصرلر منطقه معنویاتی " خمسه " عنعنه سی تأثـیـریـده رواج آلـدی، شاعـرنینگ صلاحیـتـی و اقتـداری هیچ بؤلمه گنیده " خمسه " نینگ بیر داستانیگه مناسب جواب یازه بیلیش بیلن اؤلچه نه دیگن بؤلدی. بو جهان معنویاتی تاریخیده بی تکرار حادثه دیر. تورکی ادبـیـاتـیـده قطـب و حیدر خوارزمی لر باشله ب بیرگن " خمسه چیلیک " عنعـنـه سی اؤزنینگ کمالـیـنی علیشیر نوایی ایجادیده تاپدی.

اسلام عقیده لریگه کؤره بیر کیچه- کوندوزده اؤقیله دیگن بیـش وقت نماز " الخمسةُ " دیله دی، دیـنـیـمـیــزنـیـنـگ بیش سـتـونی (رکـنی) هم تـوحـیــد (ایمان)، نمـاز، رؤزه، زکات و حج – اؤزیگه خاص " خمسه " (بیشلیک) نی تشکیل ایته دی. دیمک، نظامی داستانلری نینگ " خمسه " تورکومی صفتیده تلقین ایتیلیشی، اونگه امیر خسرو و نوایی جنابلری بیجیز^*ایمس. علیشیر نوایی " سد اسکندری" داستانی نینگ مقدمه قسمیده بو مسأله گه تؤخته لیب، " خمسه " نینگ هر بیر داستانی یازیلـیـشـیـنی کونـنـیـنگ معلوم وقتلـریده اؤقیله دیگن سحر، پیشین، عصر، شام و خفتان نمـازلـری بـیـلـن قـیـاس ایته دی هـمده " خمسه "نی بویوک تاغ چؤقـقـیسیگه^* کؤتریلیش مابـیـنـیـده بیش اؤرینده تؤخته ب، نفسنی راستلش اوچون بنا ایتیلگن بیش آرامگاه گه اؤخشته دی.

نوایی اؤز " خمسه " سینی یره تیشگه 888 هـ.ق یـیلـده کـیریـشـگن بـؤلـسـه، اونینگ بیریـنچی داسـتـانی "حیرت الابرار" (" یخشی کیشیلرنینگ حیرتـلـه نـیـشـی") نی اؤشـه یـیل یازیب تـوگـه تـدی. 889 هـ.ق یـیلـده " فرهاد و شیرین"، " لیلی و مجنون"، " سبعه سیار" ( " یـیـتـتی سیار")، 890 هـ.ق یـیلده " سد اسکـندری" داستانـیـنـی پایانیگه یـیتکـیزدی. شاعر اؤز "خمسه"سیگه کیریتیلگن داستانلرده اؤشه دور اوچون مهم بولگن معمـالـرنی قـؤیـدی، متفکر صفتیده ایلغار^* قره شلرنی ایلگه ری سوردی، اؤزبیک تیلـیـنینگ قدرتینی عالمگه نمایش ایتدی. نوایـی نینگ تورکچه " خمسه "سینینگ یره تیلیشی اونبیشـیـنـچی میلادی عصرده خراسان ایلی اوچون فوق العاده شادمانلیک و سعادت صفتیده قبول قیلیندی. دورنینگ ایککی قطبی – معنویت پیری جامی و بویوک سلطان حسین بایقرا نینگ حیرتی و یوکسک^* اعترافی اوشبو حقیقتگه دلیل دیر.

نوایی شو یـیلـلر آره سیده ایککینچی دیوانی – " نوادر النهایه" ("بی حد نادرلیکـلر")نی توزیشگه کیریشدی^*. متفکر ادیب تاریخی حقیقـتـگه هم معیـن ایزچیلـلـیکـده^* اؤز مناسبتـیـنی بیلدیریب اؤتیشنی انصاف یوزه سیدن لازم تاپدی و " زبدة التواریخ" (" تاریخلر قیماغی") اثرنی یازیب توگه تدی.

892 هـ.ق یـیلی نوایی استرآباد حاکیمی ایتیب تعیینله ندی. باشقه بیک و امیرلر اوچون شرفـلی حسابله نیشی جایز بؤلگن بو مرتبه امیر علیشیر نازک طبیعـتی اوچون معین درجه ده آزارلی بؤلدی. اما شاه حکمی واجب، امیر کبیر اؤلکه نینگ حساس بیر حدودیـنی محافظه و آباد قیلیش نـیـتـیـده جؤنه ب کیتدی. استرآباد ده نوایی نینگ ایککی یـیل چمه سی^*حاکملیگی بو شهر اهلی اوچون سعادتلی، بایقرا سلطنتی اوچون خیرلی بؤلـدی.

بو آره ده بیرین- کیتین نوایی نینگ اینگ یقین استاذ و مصاحبلری حیاتدن کؤز یومدیلر. 893 هـ.ق یـیلی سید حسن اردشیر، 897 هـ.ق یـیلی عبدالرحمن جامـی، 898 هـ.ق یـیلی پهلوان محمد وفات ایتدی. نوایی استاذلـری خاطـره سیگه " حالات سید حسن اردشیر"، " حالات پهلوان محمد "، "خمسة المتحرین " (" بیش حیرت") اثرلرینی شو یـیللر ایچیده یازیب توگـلله دی. بو اثرلریده اؤشه دور واقعـلیگی گه عاید قیمتـلی معلوماتلر بیلن بیرگه نوایی یاره تگن ینگی بدیع عالمنینگ نظری اساسلریگه عایـد بیـر قـطار دلـیـل و ملاحظه لر^* هم بـیـان ایـتــیـلگـن. شو یـیللرده ینه نوایی دور شعراسی خصوصیده "مجالس النفایس" و اسلام معنویاتی نینگ بویوک سیمالری، خصوصاً، تورک، فارس، هند مشایخلری تاریخیگه عایـد "نسایم المحبت" (" محبت شبباده سی") رساله لرینی یازه دی. بو اثرلر نهایتده مهم منبع بؤلیب، اؤشه دور معنویاتی نینگ جانلی سیمالریدن مینگ گه یقین کیشی حقیده قیـمتـلی معلوماتـلرنی اؤزیده جمع ایتگن. بوندن تشقه ری نه فقط تصور عرفانی و ادبیاتی، بلکی اسلام دوری معنویاتی نینگ باشقه مهم جهتلری حقیده هم کؤپله ب نظری ملاحظه لر اوشبو اثرلر قـتیدن جای آلگن بؤلیب، اولرنی مفصل تدقیق ایتیش ملی معنویاتیمـیزنی خالـص انگـله ب یـیـتیشده بوگونگی اولادلراوچون بی نظیر منبع و اساس بؤلیب خزمت ایته دی.

897 هـ.ق یـیلده عروض علمیگه بغیشله نگن " میزان الاوزان" (" وزنلر اؤلچاوی") رساله سی یازیلدی و شاعر اؤز لیریک^* ایجادیـنـی قـیـتـه تقسیـمــلـه ب، یـنـگـی دیـوانلـر مجموعی " خزاین المعانی" (" معنالر خزینه سی")نی یره تیش ایشیگه کیریشدی. " چار دیوان"  نامـی بیلـن شهرت قازانگـن بو بـویوک مجموعه 45 مینگ مصرعـگه یقین تورلی جنرلرده گی^* کیچـیـک و اؤرتـه حجملی شعرلرنی اؤزیده جمعله گن بؤلیب، " غرایب الصغار" (" بالالیگ عجایباتـلری")، " نوادر الشباب" (" ییگیتلیک دوری نادرلیکلری")، " بدایع الوسط" (" اؤرته یاش کشفیاتلری")، " فواید الکبار" (" کیکسـه لیـکـده گی فایده لی ملاحظه لر") ناملری بیلن اته له دی. بو تؤرت جلدده 16 جنرگهعاید 3000 دن ارتیق شعر بؤلیب، اولرگه 2600 غزل، 210 قطعه، 133 رباعی، 86 فرد، 52 معما و باشقه لر موجود. " خزاین المعانی" گه آلدینگی ایککی علیحده دیوانده گی شعرلرنینگ دیَرلی برچه سی کیرگن بؤلیب، کین یره تیلگن 1400 گه یقین ینگی اثرلر قؤشیلگن.

بو تورکی تیلده یازیلگن اثرلری، داستانلری، شعرلردن تشقه ری نوایی فارس تیلیده هم 1200 مصرعـدن آشیق شعر، معما جنری حقیده " مفردات " رسـالـه سینی، " سته ی ضروریه"، " فصول اربعه" تـورکـوم^* قصه لرینی یازدی، " فانی" تخلصی بیلن علیحده دیوان توزدی. اشبو اثرلر خاقانی، امیر خسرو، سعدی، حافظ، کمال خؤجندی و جامی کبی فارس ادبیاتی نینگ ممتاز نماینده لری بیلن ایجادی بحثـده توغیلگن بؤلیب، هم بدیع افاده، هم مضمونی تیر نلیکـده^* سلفـلـر بیلن تینگ قدرت نمایش ایته دی.

نوایی 903 هـ.ق یـیلـده " لسان الطیر" 904 هـ.ق یـیلـده " محاکمة اللغتین"، 905 هـ.ق یـیلی " محبوب القلوب" اثرلرینی یازدی. بو اؤچ اثر بـویـوک شاعــر و متفـکــر ایجـادی نینگ اوج نکـتـه لـری ایـدی. ادیب " محاکمة اللغتین"ده اؤزی نینگ بوتون ایجادی یولینی سرحساب قیلیب، تورکی تیلده گی شعریاتی نینگ قدرتینی تأکیدله گن. اونده، جمله دن، قویده گی معلومات بار: " چون " لسان الطیر" الهامی بیله ترنم تؤزوبمین، قوش تیلی اشارتی بیله حقیقت اسرارینی مجاز صورتیده کؤگوزوبمین."

علیشیر نوایی گودکلیک چاغلریدن تصوف شعریاتینیگ استاذی فریدالدین عطار یره تگن " منطق الطیر" اثریگه مهر قؤیگـنی بیزگه معلوم. عمرینینگ اخیریده اوشبو اثرگه تتبع – جواب یازرایکن، اؤزینینگ شونگه چه یازگن برچه اثرلریگه فلسفی یکون یسه دی. عطار اثری بارلیق نینگ یگانه ماهیتی حقیده، حق اسراری و انسان اوچون اونی انگله ب ییـتیش امکان درجه سی حقیده ایدی. " لسان الطیر" مضمونی " منطق الطیر"گه ضد یاکی اونده گی فکرلرنینگ تکراری هم ایمس، بلکی ینگی تاریخی- معنوی باسقیچـده گی شرحی، تلقینی دیر.

عطارنینگ قوشلر تیلیدن یازیلگن داستانیده عرفانی احتراص^* نهایتیده جؤشقین^* دیر. نوایی ایسه باسیق^* واقعـبند تصویرگه اورغو^*بیره دی، قوشلـر سرگذشتیده و ایچـکــی حکایــه لــرده حیاتیلـیکنی کوچه یتیره دی. بو بیجیز ایمس. اخیرگی خلاصه ده نوایی سلفیگه قره گـنده آلغه گیته دی، مسأله ماهـیـتـیـنی تیرنراق^*حس قیله دی و بدیع تصویرنی هم شونگه مناسب یره ته دی.

نهایت نوایی اخیرگی اثری " محبوب القلوب" (" کؤنگیلـلرنینگ سیوگه نی") رساله سیده برچه سواللرگه ینه اؤزی جواب بیرگن. بو اثر تام معناده اجتماعی-  فلسفی و اخلاقی غایه لرگه^* تولیق بؤلیب، اونبیشینچی میلادی عصرده موجود بؤلگن برچه اجـتـماعی طـایـفـه لر ماهیتی مـفـصـل آچیب بیریلگن، اجـتـماعی و اخلاقی حادثه لرنینگ اؤزه را^*باغـلیقـلیگی، یخلیتلیگی^* ایشانرلی^* تأکیدله نگن. بو اثر تؤرلی افاریزم^*، مقال و متـللرگه، بای بؤلیب، خلق آرسیده جوده کینگ ترقـلگن.

علیشیر نوایی اؤزی و سلفـلـری- نظامی، دهلوی، حافظ، عراقی و باشقه لر یره تگن مستقل بدیع تفـکـر طـرزینی " مجاز طریقی" دیب نامله دی و اونده حق اسراری " مجاز صورتینده" عکس ایتیشینی تأکیدله گن. بو بارلیقـنی اؤزیگه خاص ادراک ایتیش طرزی نقشبندیه نینگ: " دل به یار و دست به کار"، قاعده سیگه موافق بؤلیب، اونده عبرت، علم، عرفان و عمل بیر نقطه ده بیرله شر و ینگی دنیاگه کؤز آچـردی. توحید تعلیماتی و اعتقادنی ادراک ایتیش نینگ اینگ یوقاری باسقیچـی بؤلــگــن بو دنیاقـره ش تـیــزیمی " خمسه " و " لسان الطیر " اثرلریده، شاعـر لیریکه سیده بدیع انعکاسی تاپگن.

905 هـ.ق یـیلـلـرگـه کلیب شاعـرنـیـنـگ حیات شرایطی قینله شیب، ساغلیگی ضعیفله شیب قالسه ده، ایجاددن تؤخته مه دی.  906 هـ.ق یـیلـنینگ اخیریده نوایی کسلـلیکـدن وفات ایتـدی. بـوتـون هـرات خلقـی اؤزی نینگ بویوک شاعـری بیـلـن خیـرلشیش گه چیقـدی و 7 کون دوامیده ماتم توتدی.

نوایی اؤز ایجادی بیلن اؤزبیک ادبیاتی نینگ سؤنگـگی رواجینی بیلگیلـبگـینه قالمه ی، ماوراءالنهر و خراسان نینگ بوتون معنـوی مدنـیـتـی تـرقـیـاتـیـگـه جوده كتته تأثیر كؤرسـه تـدی. اونینگ اثرلری، شعریاتی قیته- قیته كؤچیریلیب، خلق آره سیده كینگ ترقه لیب، شاعرلر اوچون مكتب وظیفه سینی اؤته دی^*، مدرسه لرده كینگ اؤرگه نیلـه دی.

علیشیر نوایی ایجادینی اؤرگه نیش، اونینگ علمی تحلیلی بؤیچه سؤنگـگی یـیلـلــرده قطار تنیقلی تدقـیقـاتچیلـر^* ایش آلیب باردیلر و بو گونگی كونده هم نوایی نینگ میراثی كؤپگینه عالملرمیزنی الهاملنتیریب كیله دی.

م. امـام نـظـروف

" معنویات یولدوزلری" كتابـیدن

          امـیــر عـلیـشـیـر نـوایـی